شهرستان جاجَرم از شهرستانهای استان خراسان شمالی است. تعلق مشاهیر و علمایی همچون علی بن مهزیار، آیت الله سید محمد حسینی مجتهد جاجرمی، آیت الله حاج میرزا حسن موسوی بجنوردی(خراشایی) و مرحوم حجةالاسلام و المسلمین حاج آقا سید محمد حسینی فائق به این خطه نیز نشانگر قدمت و غنای فرهنگی خاص آن است. جاجرم به دلیل واقع شدن در حاشیه کویر مرکزی و نیز اتصال به کوه "بهار" از پوشش گیاهی و اقلیمی متنوعی برخوردار است. این شرایط منطقه را به زیستگاه منحصر به‌ فردی برای گونه‌های مختلف گیاهی و نیز جانوری از جمله یوزپلنگ ایرانی که تنها بازمانده نژاد آسیایی است، بز کوهی، قوچ، مارال، قرقاول، تیهو و گربه وحشی تبدیل کرده است و میاندشت را به عنوان یکی از زیستگاههای مطرح کشور تبدیل کرده است. همچنین تنها شهرستان استان خراسان شمالی است که به راه‌آهن سراسری کشور متصل می‌باشد که این اهمیت اقتصادی منطقه را دو چندان کرده است. کلاه کرکی جاجرم، جوراب پشمی و چادرشب سنتی هم از جمله صنایع دستی این منطقه است. کشک و قره قروت سنخواستی و آلو بخارا جلگه شوقان از سوغاتی های شهرستان جاجرم است. پناهگاه حیات وحش میاندشت با وسعت ۸۵ هزار هکتار در شرق شهرستان جاجرم یکی از قدیمی ترین زیستگاه‌های یوز ایرانی به شمار می‌رود. شهر جاجرم آغاز شکل گیری این شهر به همان زمانی که در تمدن های تپه حصار دامغان، تپه سیلک کاشان و تپه یحیی بوده است، می رسد که باید حداقل قدمتی ۴ الی ۵ هزار سال داشته باشد و حتی در سده های بعد از هجرت نیز همچنان از نظر آب و هوایی از موقعیت خوبی برخوردار بوده است که باعث دوام و گسترش این ناحیه گردیده است. چنانکه در فرهنگ آنندراج آمده است«جاجرم نام ولایتی است در خراسان ، قصبه ای معمور و آباد و قلعه بزرگی دارد که در وسط واقع است و اطراف آن بساتین و مزارع دارد».۱ جغرافیا این شهرستان قبل از تفکیک شهرستان گرمه در سال ۱۳۸۵، تعداد ۵۸٬۴۸۳ نفر جمعیت داشته‌است. اما پس از جدا شدن گرمه، در سال ۱۳۸۹، جمعیت آن در حدود ۴۰۷۴۴ نفر تخمین زده می شود. ۲ شهرستان جاجرم در جنوب غربی استان خراسان شمالی واقع است و از طرف شمال به شهرستان بجنورد (مرکز استان)، از شمال غرب به استان گلستان، از شرق به اسفراین و از جنوب شرق به سبزوار، از جنوب شرق به شهرستان جغتای در خراسان رضوی و از سمت غرب به شهرستان شاهرود(استان سمنان) محدود می‌شود. تقسیمات کشوری این شهرستان از نظر تقسیمات کشوری شامل سه بخش است. بخش مرکزی شهرستان جاجرم بخش دشت شوقان بخش دشت سنخواست آب و هوا آب و هوای منطقه نیمه استپی، گرم و خشک می باشد. میانگین بارش ۱۳۴ میلیمتر است. جهت باد غالب از شمال غربی است و متوسط سرعت باد ۸٫۵ متر بر ثانیه (۳۰ کیلومتر بر ساعت)است. میانگین دما ۱۶٫۵ درجه سانتیگراد و میانگین رطوبت ۵۰% است. حداقل دمای ثبت شده ۱۳٫۲- درجه و حداکثر دمای ثبت شده ۴۱٫۴ درجه بوده است. آب و هوای جاجرم «معتدل و خشک، بیشترین درجه گرما در تابستان ها تا ۴۰ درجه بالای صفر و کم‌ترین درجه در زمستان‌ها تا ۱۵ درجه زیر صفر و میزان بارندگی سالانه حدود۱۵۰ میلی متر است(۱). شهرستان جاجرم ناهمواری ها (کوه ها، رودخانه ها و دشت های مهم) از مهمترین ارتفاعات این شهرستان می توان به کوههای زیر اشاره کرد: کوه سالوک با ارتفاع ۲۶۵۹ متر از رشته کوههای آلاداغ کوه بهار با ارتفاع ۲۴۲۵ متر کوه اتاق گاهی با ارتفاع ۱۸۶۴ متر کوه خواجه با ارتفاع ۱۳۰۱ متر کوه اوزوم با ارتفاع از دشتهای مهم شهرستان می توان به موارد ذیل اشاره کرد: دشت جاجرم : یکی از دشتهای میان کوهی شهرستان بوده که مهمترین سکونتگاه شهرستان در آن تکوین یافته است . دشت شوقان : یکی از دشتهای میان کوهی بوده که توسط کوههای مرتفع آلاداغ محصور شده است دشت سنخواست : یکی از دشتهای حاصلخیز بوده که توسط مواد آبرفتی پوشیده شده است از تنگه های مهم این شهرستان می توان به تنگه دربند و تنگه گزی اشاره کرد . مهم ترین رودخانه های شهرستان عبارتند از: رودخانه کال شور جاجرم: شاخه های اولیه این رودخانه از ارتفاعات بینالود سرچشمه گرفته به طوری که آب های منطقه نسبتاً وسیعی از شمال غرب منطقه خراسان و مناطق شرقی سمنان جمع آوری و به کویر نمک می رساند . این سرشاخه ها به نام های کال شور و کال ولایت در جنوب شهر اسفراین به هم پیوسته و رودخانه کال شور جاجرم را به وجود می آورند جهت مسیر این رودخانه جنوب شرق – شمال غرب بوده که پس از وارد شدن به دشت جاجرم به سمت جنوب تغییر مسیر داده و شاخه های مهمی مانند جوین ، کال شور شاهرود و رودخانه سبزوار را در ادامه مسیر خود دریافت می کند و پس از آن وارد حاشیه شمالی دشت کویر گردیده و در ریگزارهای آن فرو می رود . این رودخانه دارای جریان دائمی بوده و به صورت زهکشی آب زیرزمینی ، در فصول بدون بارندگی می باشد که به دلیل غلظت زیاد املاح قابل استفاده نیست . رودخانه فصلی دربند : این رودخانه یکی از از شاخه های رودخانه کال شور جاجرم می باشد و از دامنه های رشته کوههای آلاداغ سرچشمه گرفته و در جهت غرب به شرق جریان پیدا می کند و وارد دشت شوقان می شود این دشت را مشروب نموده و به سمت جنوب تغییر مسیر می دهد و پس از عبور از دره دربند و روستای دربند وارد اراضی روستای اندوقان ودر نهایت وارد رودخانه کال شور می شود پیشینه «در سال ۱۳۶۹ ضمن بررسی اطراف جاجرم در مجاورت تپه ای به نام «تپه ی پهلوان» تعداد فراوانی تیغه و ابزار سنگی مشاهده شد که با توجه به کیفیت ساخت و پرداخت آنها می توان گفت بازمانده از اجتماعات دوران میان سنگی می باشند.»۳ با استناد به گزارش هیأت بررسی و شناسایی آثار باستانی خراسان، قدیمی ترین سفال‌های به دست آمده از تپه های باستانی این شهر (تپه ی کلاته حسن) متعلق به هزاره ی چهارم قبل از میلاد است. در طول هزاره ی اول قبل از میلاد، اقوامی در منطقه ساکن بوده اند که مشخصه ی آنان استفاده از سفال خاکستری است آثار باقی‌مانده از حضور آنان را می توان در اتلال دوشگلی(Doshagly) و رباط عشق جستجو نمود.۴ مطالعه ی شواهد تاریخی و باستان شناسی نشان می دهد که «گذشته از سوابق درخشان تاریخی جاجرم از پیش از اسلام، در دوران تاریخی نیز شدیداً مورد توجه بوده و وجود مقابر و مساجد از قرن پنجم و هفتم هجری و تپه های عظیم اسلامی این مطلب را تأیید می کند۵ در کتاب حبیب السیر بارها از جاجرم در کنار شهرهای مهمی چون قزوین، ری اصفهان، دامغان، جاجرم، جرجان و مشهد نام برده شده‌است. که نشانگر اهمیت این شهر است. طبق نوشته های خواندمیر، پادشاهان ایلخانی بارها در لشکرکشی هایی که به منظور سرکوب شورشیان انجام می دادند، در این شهر اقامت و یا از آن عبور کرده اند۶ کلنل چارلز ادواردییت، که در دوران قاجار از جاجرم بازدید کرده‌است، در سفرنامه ی خویش از سکه ی مکشوفه ای دارای تاریخ ۷۳۹ ه‌ق یاد کرده که در ضربخانه ی جاجرم ضرب شده بود. از آن جا که این شهر. «...در مسیر جاده ی ابریشم بین دو ایستگاه نیشابور و دامفان قرار داشته...»۷ همواره به آن توجه می شده‌است. راه دیگری نیز که استرآباد (گرگان قدیم) می گذشت شهرهای حاشیه ی جنوبی دریای خزر را از طریق جاجرم به خراسان متصل می ساخت. چنان که به فرمان امیر علیشیر نوایی، وزیر با تدبیر تیموریان، سه کاروانسرای مهم عشق، قلی (Qelly) و قره‌بیل (Qarabill)در مسیر همین راه در منطقه ی جاجرم ساخته شد. ۸ «کلاویخو» سفیر دربار اسپانیا، در مسیر سفر خویش به دربار تیموریان از این شهر عبور کرده، قلعه ی واقع دراین شهر را توصیف کرده‌است.۹ در جاجرم علاوه بر تات ها، که قدیمی ترین ساکنان این دیراند، ترکان گرایلی، طوایف عرب، ازبک ها و بخارایی ها سکنی گزیده اند. این اختلاط نژادی، بی‌شک، ناشی از موقعیت جغرافیایی خاص آن بوده‌است. ترکان گرایلی شامل دو طایفه ی مهم رمضانلو و مقصودلو هستند. گروه اول در دوران نادرشاه و گروه دوم در زمان محمد شاه قاجار از منطقه ی کالپوش به این ناحیه آمده اند.۱۰ «در حال حاضر از این مردم فقط خانوارهایی معدود مانده که آنها نیز ترکی را از یاد برده و فارسی تکلم می‌کنند». ۱۱ «این ناحیه برای سالیان متمادی تحت سرپرستی حاکم بجنورد اداره می شد. اما قبل ازآن، گاهی از توابع استرآباد، بسطام یا نردین محسوب می شده‌است» ۱۲ و از دوران حیدرقلی خان سهام الدوله (از ایلخانان بجنورد در دوران قاجاریه) جزء قلمرو حکومت بجنورد شده‌است. جاجرم در طول تاریخ خویش بارها، به دلیل هجوم طوایف ازبک و ترکمن، آسیب فراوان دیده‌است. در مرکز شهر جاجرم قلعه ای موسوم به «نارین قلعه» وجود دارد که تا اواخر دوران قاجار از آن استفاده می شده‌است. سیاحانی که در قرون اخیر از جاجرم عبور کرده اند.، هر یک، این قلعه را توصیف کرده اند. این امر از ثباتی همیشگی در این قلعه حکایت دارد. بی شک ساکنان جاجرم در این دوره ها به دنبال آرامش و امنیتی بوده اند که جز در پناه دیوارهای بلند این قلعه فراهم نمی آمده‌است. خاور بی‌بی شادلو (خواهر یارمحمدخان سهام‌الدوله، حکمران بجنورد معاصر با ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار) در سفرنامه ی خویش شرحی از این قلعه آورده‌است.۱۳ دیدنی‌های جاجرم کهن ترین و شاخص‌ترین بنای استان خراسان شمالی مسجد جامع جاجرم است که در مجموعه بافت قدیمی این شهرستان واقع شده است. جاجرم بخاطر آثار متعدد تاریخی و باستانی یکی از مناطق ارزشمند و شایان توجه باستانشناسی در استان خراسان شمالی است. این منطقه باستانی دارای آثارمهمی همچون محوطه تاریخی تپه پهلوان، تپه حیدران و... با قدمت هفت هزار سال و نیز بناهای باارزشی نظیر مسجد جامع جاجرم است. مسجد جامع جاجرم این بنا در داخل شهر جاجرم و در جنوب شرقی تپه ی قلعه (نارین قلعه) واقع است. مسجد جامع جاجرم از نوع مساجد شبستانی است و پلان آن، «ابتدایی ترین سبک مسجدهای چهار ایوانی» ۱۴ را القا می‌کند. ورودی بنا در ضلع شمالی آن واقع است و به یک صحن کوچک با ابعاد ۵ / ۷ ضربدر ۵ / ۷ متر محدود می‌شود. شبستان های مسجد در دو ضلع شرقی و غربی این صحن قرار دارند. جهت صحن، شمالی - جنوبی است و ضلع جنوبی آن از طریق یک ورودی بزرگ و رفیع به فضای گنبدخانه منتهی می‌شود. محراب مسجد با ارتفاع ۲۳۵ سانتیمتر و عمق ۸۵ سانتیمتر در ضلع جنوبی گنبدخانه‌است. دایره ی گنبد این بنا با کمک تکنیک ترمبه زنی اجرا شده‌است. رأس این ترمبه ها به شکل ترکش های خورشیدی و پایین آنها به شکل لوزی های منظم و ذوزنقه هایی است که اضلاع پایین آنها بر روی پایه ی ترمبه استوار است. داخل گنبد به شکل نیم کاسه ی ساده ای است که مرکز آن به یک ستاره ی ۲۴ پر، که به طور برجسته کار شده مزین است.۱۵ فضای شبستان به وسیله ی طاق و تویزه پوشش یافته‌است. در پشت دیوار شرقی شبستان ضلع شرقی، یک فضای الحاقی اضافه شده که بیشتر در زمستان ها از آن استفاده می شود. این مسجد کوچک فاقد عناصری چون ایوان رفیع و مناره‌است و در مجموع نمای بیرونی آن فاقد تزیینات بوده و به استثنای سه عدد کاشی که بر پیشانی ایوان جنوبی جای دارد، قسمت عمده ی تزیینات را باید در گنبد خانه جستجو کرد. در این قسمت می‌توان از «تزیینات گچبری... ترمبه ها، لچکی ها و کاربندی زیر گنبد نام برد.»۱۶ «مصالح بنا کلاً سنگ، ملاط گچ، اندود کاهگل و گچ است که به طور حتم در اصل تزییناتی از کاشی نیز داشته‌است...».۱۷ تاریخ بنای مسجد جامع جاجرم سبک معماری اجرا شده در این مسجد بسیار ساده و ابتدایی به نظر می رسد. همچنین کوچک بودن ابعاد مسجد نیزاین بنا را در نگاه اول حقیر جلوه می دهد. با این حال پلان آن از نوع ابتدایی ترین سبک مساجد چهار ایوانی اما «در مقام مقایسه با مساجدی نظیر مسجد جامع فهرج سبک تکامل یافته تری را نشان می دهد... و با استناد به معماری موجود و اجرای قوس ها و دهانه ها و ابعاد آنها (احتمالاً) به قرن چهارم یا پنجم هجری تعلق دارد و در عداد یکی از ارزنده ترین آثار مذهبی به شمار می آید.» ۱۸ مؤلف مطلع الشمس کتیبه ی کاشی های موجود در بنا را چنین توصیف کرده‌است: «بالای این صفه که کتیبه ی مقصوره‌است سه آجر کاشی نصب شده در روی یک آجر سبز که دو ثلث آن شکسته، نوشته شده‌است: «توکلت» و در یک طرف «علی الله». در یک طرف و فی‌مابین صورتی شبیه به (مجمر) آویخته شده و با خط سیاهی است و در گوشه ی دیگر آجر نوشته‌است «خدای بر آن بنده مسلمان» و زیر این عبارت «در کار» و زیر آن «بر عشر معروف» و زیر آن، «دهه ی محرم سنه» پایین تر از آن «تقبل الله منه». در آجر کاشی وسط با خط جلی برجسته لفظ «یا احد» نوشته شده‌است. دربالای آجر سبز دیگر «لااله الا الله محمد رسول الله» و در زیر: سوره ی فاتحة الکتاب، بعد از آن سوره توحید و در زیر «بتاریخ بیستم ماه سنه ی سبع و سبعین». بعد از «سبع و سبعین» کلمه ی لا یقرا ناخوانا که ظن قریب به یقین «خمسمائه» بوده و به نظر می رسد، در یک طرف طول آجر نیز نوشته شده‌است. (ان الدین عند الله الاسلام) و در طرف دیگر (شهد الله انه لا اله الا هو و الملائکة و اولوا العلم قائما بالقسط). این آجرها را از محل دیگر به اینجا آورده و نصب کرده اند. حالا آن محل خارج از مسجد بوده یا داخل الله اعلم...».۱۹ در حال حاضر کتیبه ی کاشی های ایوان جنوبی، آسیب دیده و کلمه ی «خمسمائه» از بین رفته‌است. در گزارش هیأت بررسی و شناسایی آثار و بناهای تاریخ خراسان درباره ی کتیبه های دیگر این بنا چنین آمده‌است: «... به گفته ی چند ریش سفید، کاشی دیگری در این مسجد وجود داشته که اشعاری بر آن نوشته شده بود و حاکی از تعمیرات بنا بوده‌است و این مطالب از زبان آن هاست: توفیق ز حضرت واحد شد درویش علی، ساعی این مسجد شد تاریخ طلب نمودم از پیر خرد گفتا ز غنچه ه ساقط شد» ۲۰ ماده تاریخ درج شده در بیت دوم، یعنی «غنج»، برابر است با ۱۰۳۴ که در این سال تعمیراتی در بنا انجام شده‌است. احتمالاً در نمای ایوان جنوبی مسجد کاشی هایی وجود داشته که تاریخ احداث آن را نشان می داده‌است و بعدها از بین رفته اند. سه کاشی کنونی نیز در تعمیرات بعدی به گونه ای نامأنوس جایگزین آنها شده اند. این کاشی ها، که اعتماد السلطنه نیز شرح مبسوطی از آنها ارائه داده‌است، از لحاظ تکنیک ساخت و رنگ لعاب با کاشی‌هایی که زمانی در دورن مقبره ی علی بن مهزیار قرار داشته اند قابل مقایسه هستند. (این کاشی‌ها در اواخر دوران قاجاریه به مقبره ی «بش قارداش» در شش کیلومتری جنوب بجنورد منتقل شده اند. و در حال حاضر در گنجینه ی هنرهای اسلامی تهران نگهداری می شوند). بنابراین تاریخ مذکور در این کاشی ها (۵۷۷ ه) به زمان ساخت بنا ارتباطی ندارد. مقبره علی بن مهزیار «ابوالحسن علی بن مهزیار از اعاظم اصحاب ائمه ی اطهار است. اصلاً از تخمه ی عجم و مردم ایران به شمار می آید. پدرش، مهزیار، کیش ترسا داشته و در بلده ی دورق می نشسته از توابع ملک اهواز. او را توفیق الهی نصیب افتاده و به شرف اسلام فایز گشت. بعضی گفته اند پسرش علی نیز به اصغر سن و حداثت عمر مسلمان شد و به حق اهل بیت (ع) معرفت به هم رسانید...» ۲۱ علی بن مهزیار از سوی امام رضا (ع) و امام جواد (ع) مقام نمایندگی و وکالت در نواحی جاجرم را داشته و تألیفات و کتب متعدد از وی بر جای مانده‌است.۲۲ مقبره ی علی بن مهزیار در دو کیلومتری شرق جاجرم و در میان قبرستان شهر قرار دارد. گویا در گذشته علاوه بر این بنا چند بقعه تاریخی دیگر نیز در این محل وجود داشته که امروزه اثری از آنها بر جای نمانده‌است.۲۳ بنا دارای پلان مربع و عبارت است از یک اتاق که در ارتفاع چهار و نیم متری به وسیله ی چهار ترمبه ی عمیق و چهار طاقنمای تزیینی به هشت ضلعی تبدیل شده و گنبد بنا بر روی آن استوار شده‌است. در هر ضلع و در فواصل بین ترمبه ها پنجره ای برای تأمین نور فضای داخل تعبیه شده‌است. ورودی بنا در ضلع شمالی آن قرار گرفته و در بالای آن تزیینات مقرنس کاری به چشم می خورد. اتاق مقبره در پشت این ورودی واقع است. به طور کلی فرم بنا به شکل چهار طاقی است که چشمه ی طاق های شرقی و غربی آن مسدود شده‌است. صنیع الدوله در توصیف قبر موجود در داخل این بقعه آورده‌است: «شکل قبری که سه ذرع طول و یک ذرع و سه چارک عرض دارد و در بقعه موجود است و در بالای قبر آجرهای کاشی سبز ممتاز نصب کرده اند و آیات شریفه ی قرآنی به خط ثلث با گل و بوته بر روی آجرها برجسته رسم شده، اما چون افغان‌ها این آجرها را خراب کرده و در ثانی رسم نموده اند از ترتیب افتاده و آیات مبارکات خوانده نمی‌شود.» ۲۴ همچنین کلنل ییت، که گویا از آخرین افرادی بوده که کاشی‌ها را در این بنا دیده‌است، در توصیف این کاشی‌ها آورده‌است: «... در این بنا نوشته ای که روی آن نام این شخص ذکر شده باشد وجود نداشت. در این جا تنها نکته ی جالب برای ما این بود که این قبر تا ارتفاع دو متر و ده سانتیمتر و یا دو متر و چهل سانتیمتری از کاشی های آبی رنگی، که آیه های قرآن با خطوط درشتی روی آنها نقش شده بود، پوشیده بود. این کاشی ها ۴۵ تا ۶۰ سانتیمتر عرض داشتند و خیلی خوب ساخته شده بودند. به نظر می آمد که این کاشی ها را از بنای دیگری برداشته و در این جا نصب کرده باشند؛ زیرا بیشتر آنها به طور وارونه و یا غیر منظم کار گذاشته شده بودند. به طور کلی بر روی این کاشی ها نتوانستیم تاریخی پیدا کنیم.» ۲۵ قابل ذکر است که سرانجام یار محمد خان شادلو، ایلخانی بجنورد(۱۲۵۴ - ۱۳۲۲ ه‌ق)، به هنگام ساخت مقبره اش در «بش قارداش» این کاشی ها را از محل خارج و در داخل مقبره ی خود نصب نمود. در سال ۱۳۱۶ رئیس معارف بجنورد آنها را به اداره ی معارف و اوقاف خراسان تحویل داد.۲۶ و در حال حاضر در «گنجینه ی هنرهای اسلامی» تهران با شماره ی ثبت ۳۲۷۸ نگهداری می شوند. این کاشی ها با رنگ فیروزه ای تیره و دارای خطوط ثلث با رنگ سیاه هستند. این خطوط شامل آیه ی شریفه ی ۱۸ از سوره ی آل عمران و آیات ۲۵۵ و ۲۵۶ سوره ی مبارکه ی بقره هستند. این مقبره در سال ۱۳۵۷ یک بار مرمت شده‌است و در سال ۱۳۷۱ نمای بیرونی آن با استفاده از آجر سفال بازسازی شده‌است. همچنین گنبد بنا در سال ۱۳۷۸ با ایزوگام پوشش یافته و فضای داخلی بنا نیز در سال ۱۳۷۹ گچ اندود شده‌است. تاریخ بنای مقبره علی بن مهزیار چنانکه اشاره شد فرم کلی بنا عبارت است از یک فضای مربع که گنبد بر روی آن تعبیه شده‌است این سبک با سبک اجرا شده در مقابر منفرد عصر مغول قابل مقایسه‌است. گویا در زمان بازدید هیأت بررسی و شناسایی آثار و بناهای تاریخی خراسان، در اطراف بنا خرده آجرهای لعابدار و فیروزه ای رنگ و کاشی های آبی و قطعات گچبری هایی وجود داشته که به نظر سرپرست هیأت با توجه به رنگ آجرها، نوع گچبری ها و همچنین فرم گنبد، ساخت اولیه ی این مقبره به قرن هفتم تا دوره ی تیموری مربوط می‌شود.۲۷ هویت مقبره علی بن مهزیار گروهی از محققان بر این باورند که این مقبره بن علی بن مهزیار تعلق ندارد؛ زیرا او در شهر اهواز مدفون است ۲۸ رضا احمدی بجنوردی، محقق تاریخ جاجرم، در مقاله ای ضمن تلاش برای اثبات تعلق این مقبره به علی بن مهزیار اهوازی، علت پیش آمدن این تردید را چنین بیان داشته‌است: «تشابه اسمی بین علی بن مهزیار و علی بن ابراهیم بن مهزیار و نیز ذکر برخی از احادیث با کلمه ی قال ابن مهزیار باعث به اشتباه افتادن بعضی از علمای رجال شده و هر دو نفر را یکی دانسته اند. اهالی جاجرم، که چندین سال قبل جهت تعمیر بنای آرامگاه خواجه مهزیار نبش قبر کرده بودند، اولاً جنازه ی وی را سالم یافته و از آن روز اعتقاد کاملی پیدا کرده و نذورات فراوان می کنند؛ ثانیاً سنگ قبری کشف کرده اند. که نوشت شده «هذا مرقد ماهزیار» و قسمتی از سنگ هم خوانده نمی‌شود. چنین به نظر می رسد که آرامگاه جاجرم مربوط به علی بن مهزیار و بقعه ی موجود در اهواز مربوط به علی بن ابراهیم بن مهزیار باشد.» ۲۹ حمام قدیمی جاجرم حمام قدیمی جاجرم نیز یکی از بناهای دوره صفوی است که در بافت فرسودة شهری و به فاصله نزدیکی در پای دامنه جنوبی تپه نارین قلعه و در شمال مسجد جمعه جاجرم واقع شده‌است.این حمام به صورت نیمه زیر زمینی ساخته شده و از بخشهای مختلف شامل رختکن یا سربینه، گرمخانه، خزینه، آب انبار و قسمتهای بیرونی شامل گلخن و منبع آب گرم تشکیل شده‌است. در بخشهایی از کف گرمخانه نقوش زیبای اسلیمی و ختایی بر سنگ نقش شده که در نوع خود منحصربه‌فرد است. امامزاده ابراهیم روستای دربند بنای امامزاده ابراهیم در یک کیلومتری شمال روستای دربند از توابع بخش سنخواست جاجرم واقع است. این بنا در کنار جاده‌ی آسفالته‌ای، که روستای دربند را به روستای جوشقان متصل می‌کند قرار گرفته‌است و به اعتقاد اهالی، مدفن امامزاده ابراهیم، برادر امام رضا (ع) است. توصیف کلی بنا بنای مقبره بر بالای یک صفحه‌ی کم ارتفاع قرار گرفته‌است که این ارتفاع را می‌توان توسط چند پله، که در حال تخریب هستند، پیمود. بنا دارای نقشه‌ی چهار ضلعی و متأثر از سبک چهار طاقی است. پلان چهار ضلعی بنا در ارتفاع ۵ / ۳ متری با ایجاد یک پوشش مثلثی شکل بر کنج‌ها و یک طاقنمای کم عمق در هر ضلع و چهار طاقنمای دیگر با چهار روزنه در وسط اضلاع به پلان هشت ضلعی تبدیل شده، سپس دایره‌ی گنبد، که از داخل به شکل نیم کاسه‌است، تعبیه شده‌است.(۳۷) در حال حاضر داخل مقبره با گچ اندود شده و و درهای ورودی واقع در اضلاع شمالی و غربی و مسدود شده و به شکل طاقنما درآمده‌اند. ورودی‌های اضلاع شرقی و جنوبی باز هستند. و ورودی شرقی با پوشش جناقی سقف شده‌است. داخل مقبره فاقد هر گونه تزیینات است. در نمای خارجی بنا، در طرفین هر ورودی، یک مناره‌ی کوتاه تزیینی تعبیه شده‌است. نمای داخلی و خارجی بنا در دوره‌های مختلف چندین بار گچ اندود شده‌است. در داخل ایوان‌های شرقی و شمالی بنا بقایای تزیئنات گچبری به چشم می‌خورد که به روش قالبی ایجاد شده‌اند. در اطراف بنا قضاهای الحاقی وجود دارد که بر اثر عوامل جوی و فرسایش رو به ویرانی نهاده‌اند. آنچنان که در گزارش هیأت بررسی و شناسایی آثار و بناهای تاریخی خراسان ثبت شده‌است. این بنا در اوایل دهه‌ی پنجاه از وضعیت نسبتاً مطلوبی برخوردار بوده‌است. در اطراف بنا جدول‌کشی‌هایی موجود بوده و در محوطه‌ی اطراف درختکاری داشته‌است.(۳۸) در زمان بازدید (سال ۱۳۸۰) تنها یکی دو درخت در نزدیکی بنا مشاهده شد. همچنین در محوطه‌ی پیرامون بنا حفره‌های متعددی توسط سودجویان و حفاران غیر مجاز حفر گردیده و حتی در دیواره‌های بنا نیز حفره‌هایی ایجاد شده بود. این بنا در حال حاضر متروک شده و اهالی روستای دربند از محوطه‌ی اطراف آن برای تدفین استفاده نمی‌کنند و این امر درصدمه دیدن بنا بی‌تأثیر نبوده‌است. تاریخ بنای امامزاده ابراهیم در حال حاضر بنا فاقد کتیبه‌ای است که در تعیین قدمت آن راهشگا باشد. «آنچه مسلم است زیر ترمبه‌ها و طاقنماها ازاره‌ای به چشم می‌خورد که سابق بر این به طور حتم کتیبه‌ای داشته‌است. تکه‌های گچبری به دست آمده در اطراف بنا و خاکبرداری‌های داخل صحن این مطلب را تأیید می‌کند.»(۳۹) بنابراین برای تعین قدمت بنا باید به فرم و سبک‌های معماری اجرا شده در آن توجه داشت. «نمای بیرونی بنا و حالت کلی آن یک بنای قرن هفتم را به ذهن بیننده القا می‌کند. به خصوص از نظر پلان و اجرای طاق‌ها و طاقنماها بی‌شباهت به بناهای قرن هفتم، که در جاجرم و گرمه دیده می‌شود، نیست. ولی به علت کوهستانی بودن این منطقه و در معرض برف و باران بودن، نماسازی آن به کلی با بناهای دیگر متفاوت است و الحاقاتی قطور و ضخیم در چهار گوشه‌ی بنا ایجاد شده که دایره‌ی گنبد از بالای رأس این ترمبه‌ها و طاقنماها شروع شده و به صورت کلاه خودی درآمده‌است.»(۴۰) حفظ و مرمت آثار باستانی مورخانی که به تاریخ منطقه‌ی جاجرم پرداخته‌اند از بناهای مذهبی این منطقه نامی به میان نیاورده‌اند. تا در شناخت هویت واقعی و قدمت این بناها راهگشا باشند. از طرفی این بناها به دلیل اقبال مردم منطقه به آنها، در دوره‌های مختلف تعمیر شده و به ناچار دخل و تصرفاتی در آنها صورت گرفته‌است که گاه باعث مخدوش شدن اصالت این بناها شده‌است. با این حال ساختار اصلی بناهای مذهبی موجود، به لحاظ کاربرد طاق و قوس‌ها برای کاهش وزن جرزها قابل مقایسه با سبک رایج در مقابر مربوط به قرون هفت و هشت هجری هستند. در میان این بناها، بنای امامزاده ابراهیم دربند، به دلیل سبک معماری خاص، در ردیف آثار ارزشمند منطقه محسوب می‌شود و با وجود آسیب‌هایی که بر آن وارد آمده‌است هنوز هم توجه هر شخص علاقه‌مند به میراث فرهنگی را جلب می‌کند، به همین دلیل باید مرمت آن به نحوی انجام شود که به ارزش‌های تاریخی آن لطمه‌ای وارد نشود. مردم‌شناسی زبان رایج در مرکز این شهرستان فارسی میانه است ولی در روستاهای این شهرستان به لهجه ها و زبان های مختلفی صحبت می‌کنند. این شهرستان دارای تنوع قومیتی، فارس، کرد، ترک و آداب و رسوم و سنن خاص و متفاوت با دیگر مناطق استان خراسان شمالی است. اغلب مردم جلگهٔ پهناور شوقان و منطقه‌ای به نام چهارده سنخواست به زبان «تاتی خراسان» تکلم می‌کنند که زبان بومی شمال خراسان است. شهر سنخواست و روستاهای اندقان، خراشا، کرف، جربت، دوبرجه، جوشقان، ملاویس و غیره از جمله مناطق تات‌زبان این شهرستان است.۳۰ مردم روستاهای ارک، قراجه رباط، کلاته شور، قلی و کلاته موری به زبان کردی و مردم روستای کلاته ترک‌ها به زبان ترکی و مردم روستای دربند به زبان‌های تاتی، ترکی و کردی تکلم می‌نمایند، مردم روستای قمیطه نیز تقریباً لهجه جاجرمی دارند، در بعضی روستاهای بخش شوقان از جمله طبر، دوبرجه، جوشقان، پشت بام، بام و عمارت نیز مردم به زبان تاتی تکلم می‌نمایند.۳۱ نزدیک به ۸۲ درصد مردم این شهرستان باسواد هستند که بیشترین درصد در کل استان خراسان شمالی است.